Nga Daniel Shure

Buletini i Fondacionit Wexner (Wexner Foundation), i korrik 2018, përfshiu një pjesë që unë u shkruaja me titull “Si mbajtja e premtimeve i shpëtoi hebrenjtë në Shqipëri”. Ishte rreth asaj se si shqiptarët, shumica e të cilëve janë myslimanë, strehuan hebrenjtë gjatë viteve 1930 dhe ‘40. Që nga shkrimi i asaj pjese, përfshirja ime me diasporën shqiptare dhe njerëzit dhe qeveritë e Shqipërisë, Kosovës dhe Maqedonisë së Veriut ka vazhduar të rritet, dhe unë vazhdoj të jem i hipnotizuar me zonën, njerëzit dhe historinë.

Në Çikago, unë bashkëkryesoj Komitetin me Qytetin Motër në Izrael, Petach Tikva,  një nga 29 Qytetet Motra të Çikagos rreth globit. Qytetet Motra janë një pjesë e World Business Chicago (WBC), agjencia e zhvillimit ekonomik publik-privat e Çikagos. Disa vjet më parë, Këshilltari i Përgjithshëm i WBC më tha se ajo do të donte të më prezantonte me shoqen e saj, një avokate tjetër e trashëgimisë shqiptare, e cila kishte një histori familjare, për të cilën unë ndoshta do të interesohesha të mësoja.

Shoqja e saj, Liz Vrato, një avokate në Çikago, është stërmbesa e Hajredin bej Cakranit. Cakrani ishte një nënshkrues i Deklaratës së Pavarësisë së Shqipërisë në 1912 kur Shqipëria u bë një komb i pavarur pasi kishte qenë pjesë e Perandorisë Osmane. Gjatë Luftës së Dytë Botërore, gjyshi i Liz, (djali i Hajredinit,) Kadri Cakrani, ishte Komandant i Beratit në Shqipërinë Jugperëndimore, fillimisht nën fashistët italianë dhe më pas nën nazistët gjermanë. Cakrani ishte një udhëheqës i Frontit Kombëtar anti-komunist dhe si Komandant ai e dinte se ai mund të mbronte vendasit, duke përfshirë disa qindra hebrenj në atë pjesë të Shqipërisë.

Kur Cakrani mori lajmin për pastrimet naziste për të gjetur hebrenj, ai u tha ushtarëve të tij dhe komunitetit se kur dhe ku nazistët do të kryenin kërkime. Kjo lejoi që hebrenjtë që ishin të strehuar të lëviznin nga një pjesë e qytetit në një tjetër në mënyrë që të qëndronin të pazbuluar dhe të sigurt dhe një hap përpara patrullave. Ndërkohë numri i refugjatëve hebrenj u rrit në qindra, duke përfshirë ata nga Polonia, Gjermania dhe Maqedonia. Cakrani madje fshehu hebrenjtë në shtëpinë e tij dhe u tha zyrtarëve nazistë pa pushim kur u mor në pyetje se ai nuk kishte asnjë listë hebrenjsh për t’i dhënë atyre.

Në vitin 1943, Cakrani shkroi në një letër tashmë të arkivuar, duke thënë: “Ne kemi nevojë të transportojmë urgjentisht një numër të madh njerëzish nga Berati. Unë jam duke folur për hebrenjtë që janë me qindra këtu, dhe nëse ata gjenden, të gjithë do të futen nën plumb. Ju kurrë nuk e dini se çfarë mund të ndodhë me ta, dhe unë nuk mund të besoj askënd, sepse edhe nëse i fsheh me… dokumente në mesin e familjeve tona, nuk e di se si mund të dalë fjala dhe atëherë do ta fus të gjithë Beratin nën plumb. Ata nuk duhet të bien në duart e ushtrisë naziste që është në rrugën e saj këtu, sepse ne e dimë se çfarë do t’i bëjnë nazistët … dërgoni dikë përsëri menjëherë me korrierin tim. ”

Cakrani shpëtoi gjithashtu tre infermierë amerikanë të cilët ishin bllokuar pasi avioni i tyre u rrëzua në brigjet e Shqipërisë në 1943. Ai i strehoi ata, u siguroi atyre ID të rreme me mbiemrin e tij si familjen e tij dhe rregulloi që ata të shoqëroheshin të sigurt nga Shqipëria përsëri në aleatët.

Cakrani u largua nga Shqipëria në nëntor 1944 me ndihmën e Inteligjencës Britanike dhe përpara një urdhri të dhënë për dënimin me vdekje nga Enver Hoxha, diktatori që sundoi nga 1944 në 1991. Ai u arratis me një varkë të vogël dhe u largua nga vendi duke lënë pas pasuritë e tij të konsiderueshme, përfshirë 6,000 hektarë (15,000 hektarë) pemë ulliri dhe të gjitha tokat dhe shtëpitë e tjera. Xhaxhai dhe vëllai i tij nuk ishin aq me fat dhe u varën në sheshin e qytetit të nesërmen.

Cakrani u bë një refugjat politik në Itali dhe Siri dhe më në fund SHBA. Ai u vendos në krye të listës së armiqve të Hoxhës dhe kishte një dënim me vdekje që e priste në Shqipëri. Hoxha madje mbajti një gjyq tradhtie për Cakranin, por Hoxha nuk ishte në gjendje të ekstradonte Cakranin, megjithëse kishte shkruar Truman, Churchill dhe Stalin, duke kërkuar ndihmën e tyre për ta kapur dhe riatdhesuar në Shqipëri. Por kjo ende nuk e ndaloi Hoxhën të vazhdonte të trillonte histori për të diskredituar reputacionin dhe trashëgiminë e Cakranit dhe për ta pikturuar atë si një bashkëpunëtor nazist.

Historitë e Shqipërisë pas Luftës së Dytë Botërore dhe ende nën sundimin e Hoxhës po dalin në dritë tani, më shumë se 70 vjet pasi ato të ndodhnin. Antisemitizmi lulëzoi dhe vetë feja u nxor jashtë ligjit nën Hoxhën. Dyqind hebrenjtë shqiptarë nuk kishin as mbrojtjen e kufizuar që marrëdhëniet diplomatike me Shtetet e Bashkuara ose Izraelin mund të siguronin për të mbajtur familjet e tyre të sigurta.

Shqiptarët e dinin se do të rrezikonin familjen dhe miqtë nëse do të flisnin hapur se kishin shpëtuar hebrenj. Familjet shkatërruan dokumentet që vërtetuan ndihmën e tyre në rast se shtëpitë e tyre kontrolloheshin. Nën ideologjinë e Hoxhës, dëgjimi i muzikës së Beatles ose çamçakëzi mund t’ju arrestonte dhe feja ishte e jashtëligjshme, kështu që njerëzit qëndruan të qetë.

Shtetet e Bashkuara i dhanë azil politik Kadri Cakranit dhe Cakrani punoi me Inteligjencën Amerikane për pjesën tjetër të jetës së tij për të sjellë përsëri demokracinë në Shqipëri, duke arritur aq larg sa të shkonte në Spanjë për të pritur me një grup patriotësh për t’u hedhur me parashutë në Shqipëri si qeveria e re demokratike. Por misioni u ndërpre nga Inteligjenca e SHBA. Ai vdiq në Filadelfia në 1972, ende duke pritur për të rivendosur demokracinë shqiptare dhe për të folur për ngjarjet e Luftës së Dytë Botërore.

Shqipëria së fundmi ndërtoi një memorial të Holokaustit në Tiranë, kryeqytetin e saj. Ai nderon jo vetëm hebrenjtë, por gjithashtu nderon muslimanët dhe të krishterët shqiptarë që rrezikuan gjithçka dhe e vunë veten “nën plumb”, siç e përshkroi Cakrani për të mbrojtur fqinjët dhe mysafirët e tyre hebrenj. Dhe Berati tani përmban muzeun e parë të historisë hebraike të Shqipërisë, Muzeun Solomon, për të ndarë këtë histori.

Unë përfaqësoj familjen dhe ne po punojmë për të nxjerrë në dritë historinë e Kadri Cakranit dhe për të fituar Cakranin njohjen dhe shpërblimin e merituar. Shpresojmë ta shohim të nderuar në Yad Vashem si një johebre “Të Drejtë midis Kombeve” për gjithçka që bëri për të siguruar sigurinë e hebrenjve në Berat.

Ne gjithashtu shpresojmë të rimarrim pasuritë e humbura kur Cakrani iku nga Shqipëria me vetëm rrobat në shpinë dhe u bë refugjat në mënyrë që të shpëtonte jetën e tij. Ne shpresojmë që qeveria do të jetë e lumtur të përqafojë familjen e këtij Ati Themeltar dhe t’i ndihmojë ata të rimarrin pasuritë e tyre dhe të riintegrohen në kulturën dhe historinë shqiptare, duke ndrequr një të gabuar të fundit nga epoka e Hoxhës.

***

Daniel Shure (Chicago II-99) është aktiv me Programin Ndërkombëtar të Qyteteve Motra të Çikagos ku kryeson  Komitetin e Çikagos me Qytetin Motër të Izraelit, Petach Tikva dhe është në Këshillin e Presidentëve.