Në nderim të ditës së kujtesës së Holokaustit

Monika Shoshori Stafa

Lidhjet kulturore midis shqiptarëve dhe hebrenjve, për të cilat është folur e shkruar jo pak, ndryshe nga sa paraqiten, janë shumë më të thella, më të ngulitura dhe më të shumanshme. Prania e kulturës hebraike në hapësirën shqiptare, me ndonjë përjashtim të rrallë, në studime është kufizuar, pa shkas, kryesisht nga fundi i Mesjetës e këndej. Më shumë vëmendje në këto studime i është kushtuar nyjës së fundme dhe më të njohurës ndjenje të empatisë – në të vërtetë tradicionale – midis shqiptarëve dhe hebrenjve: strehimit dhe mosdorëzimit të tyre gjatë Luftës së Dytë Botërore. Sa i takon traditës së lidhjeve të mëparshme, që vërtetohen qysh nga Antikiteti, për këtë është shkruar vetëm kalimthi dhe në mënyrë fragmentare. Për një kohë të gjatë këtë mund ta ketë penguar politika shtetërore antiizraelite (kishte vetëm pak shtete me të cilat Tirana nuk mbante as formalisht marrëdhënie diplomatike, midis të cilave Izraeli vinte menjëherë pas dy superfuqive). Por nuk mund të gjendet një shpjegim për periudhën prej viteve 1990 e këndej. Përkundër vëmendjes së merituar që shkencat shqiptare i kanë kushtuar pranisë së shtresës së kulturës helene, të asaj latine ose edhe të shtresave mjaft më të vonshme, si ajo sllave apo osmane, shtresa hebraike ka mbetur për dekada me radhë krejt mënjanë. Madje mënjanimi ndonjëherë ka ndodhur edhe atëherë kur s’ka pasur asgjë për të zbuluar, sepse gjërat kanë qenë të shprehura qartësisht. Nuk mund të mos përmendet në këtë rast studimi monografik i Maximillian Lambertz-it “Die Volksepik der Albaner” (1958).

Autori i studimit, albanolog nga më të njohurit, duke analizuar marrëdhëniet midis dy protagonistëve të këngës epike legjendare shqiptare “Muji dhe Jevrenija”, i sheh ndërlikimet e tyre thelbësisht si rrjedhime të lidhjes shpirtërore të një të krishtere me një hero të islamizuar. Një gjysmëshekulli pas këtij botimi, ende nuk është përmendur ndokush të kërkojë një shpjegim tjetër, t’i japë përgjigje pyetjes se si dhe pse del në eposin e shqiptarëve pikërisht etnonimi i hebrenjve (“jevrej”) në emrin e një personazhi qendror, që herë paraqitet si e zgjedhura e zemrës e Mujit e herë të tjera si “devojka” e duelit të Halilit. Në kulturën materiale e shpirtërore të shqiptarëve dhe paraardhësve të tyre prania kulturore hebraike dëshmohet në periudha të mëdha: Në periudhën e krishterimit të hershëm, përmes gjurmëve arkeologjike, në kisha sinagoga, si ajo e Onhezmit (kulti i menorah, Life’s Tree); po edhe në toponomastikën historike. Kjo shtresë, krahasimisht me atë romane dhe helene, por edhe bizantine e osmane, është shumë pak e studiuar.

Në periudhën e fundit të Mesjetës, pas shpërthimit të inkuizicionit fetar (1492), kur shumica e hebrenjve safardikë u detyruan të ikin nga Perëndimi dhe gjetën shpëtim në këtë anë të Adriatikut, në qytete të tilla si Vlora, Berati e Durrësi, krijuan komunitete të forta e të qëndrueshme. Kontaktet me hebrenjtë vërehen dhe në burime të shkruara që lidhen me periudhën historike. Autorët e vjetër të letërsisë shqipe (Gj. Buzuku, P. Budi, F. Bardhi) përmendin në shkrimet e tyre judejtë apo hebrenjtë duke u shprehur për xhudhitë, përmendje, e cila mund të ketë ndoshta edhe një referencë biblike. Çabej përmend ndeshjen e emrit të judejve në një sërë toponimesh: Vorret e Xhudhijve (Kurbi), Guri i Xhudhijvet (Kryezi); në Shkodër thuhet Xhudhitë e Krishtit. Bota hebraike shfaqet edhe në emrin e Rozafës, Barbullushit, Shirgjit etj. Çfarë ndodh në periudhën e ndërmjetme, një periudhë kur edhe të dhënat për vetë emrin e shqiptarëve errësohen? Prania kulturore hebraike në periudhën mijëvjeçare prej kohës arkeologjike në atë historike dëshmohet në një prej përmendoreve më të rëndësishme të kulturës tradicionale gojore shqiptare, në këngët e kreshnikëve. Dy prej tyre, jo variante të njëra-tjetrës, me titullin “Muji dhe Jevrenija” janë botuar para Luftës së Dytë Botërore dhe në arkivin e Institutit të Kulturës Popullore (IKP) gjenden edhe variante të tjera të tyre. Në botimin “Visaret e Kombit”, Vëllimi II, 1937, mbledhur nga Bernardin Palaj dhe Donat Kurti, gjendet kënga “Muji e Jevrenija” dhe po me këtë titull, kënga, me disa ndryshime, mbledhur në Curraj të Epër nga Atë Donat Kurti gjendet dhe në revistën e njohur “Hylli i Dritës” të vitit 1937. Në kërkimet në Arkivin e Folklorit të IKP, gjetëm në fondin e folkloristit Q. Haxhihasani, (vëll. 23), këngën “Jevremija e Krajlit” mbledhur sërish në Curraj të epër, më 1952, në të cilën gjendet emërtimi i personazhit, Jevremia, gjë që dëshmon pavarësinë e moskushtëzimin e këngëve nga njëra-tjetra. Fillimisht duhet theksuar fakti që në eposin e kreshnikëve identifikimi i karaktereve nuk ndodh si në këngët historike.

Në studimet tona mbi ciklin e kreshnikëve është folur për një skemë shumë të lashtë të përveçimit (individualizimit) të heronjve të tij nëpërmjet emërtimit të personazheve sipas skemës: emër i përveçëm plus cilësor karakterizues. Shumica e personazheve shprehin shkallë të ndryshme të përveçimit si protagonistë bashkësish etnike të “tjetrit”. Prania e hershme e romanitetit dhe latinitetit në botën iliro-shqiptare shprehet në ciklin legjendar në etnonimet Llatinka e Bardhë dhe Budi i Talit apo i Talirit. Në epos del edhe Jelini (a heleni, greku). Arnaut Osmani shpreh një shkallë përveçimi të vonët, në të cilin kreshniku, duke mbetur në thelbin e vet shqiptar, arnaut, njëherësh është dhe i prekur prej qytetërimit perandorak osman. Individualizimi apo përveçimi është një dukuri e ngjashme që ka ndodhur pra, dhe në eposet e tjera dhe nuk ka asgjë të papritur që bashkësi të tilla etnike, që kishin kontakt fqinjësor apo historik me popullin shqiptar, të përveçohen në emra vetjakë. Por meriton një vëmendje të posaçme fakti që identifikohet në epos edhe etnonimi “Jevre”, në personazhin “Jevrenija e Vogël”. Kjo është formë e etnonimit hebre, që del si emër personazhi dhe dëshmon ekzistencën e saj paraosmane, sepse periudhës osmane i përgjigjet etnonimi i paqartë “çifut” (në burim emër zanatçinjsh) dhe jahudi (nga Judé). Në anën tjetër, ky etnonim i përveçuar del se na vjen prej të folmesh kufitare të fqinjëve veriorë, pikërisht atje ku u formua eposi, prej sllavishtes së jugut, “jevrej”, hebre. Në këtë mënyrë, kënga popullore legjendare ruan atë që zhduk rrëmeti i kohërave dhe kjo mbresë e fortë që ruhet në këngët e kreshnikëve flet se prania kulturore hebraike nuk u ndërpre nga periudha arkeologjike tek ajo historike dhe dëshmon ekzistencën e kontakteve me kulturën iliro-shqiptare të konservuar në kujtesën e trashëgimisë tradicionale e të përcjellë nëpërmjet komunikimit gojor shumë më herët se burimet e shkruara historike.

Në studimet folkloristike janë marrë në shqyrtim emërtime bashkësish të papërcaktuara, si uskokët, gumanët e zinj etj., ndërsa, etnonimi i përveçuar në emrin e Jevrenisë së Vogël nuk është vënë re. I vetmi që e ka vërejtur dallimin e kreshnikut shqiptar me Jevreninë, si “tjetri” përballë “të vetëve”, është albanologu gjerman Maximillian Lambertz. Mirëpo edhe Lambertz e trajton ndryshimin si çështje raporti fetar, një lidhje e një vajze kristiane që ka “dashtni n’turk” e i përmbahet mendimit se koncepti i nacionit nuk njihet fare. Ky arsyetim nuk i qëndron deri në fund logjikës, sepse vetë kreshnikët shqiptarë janë të krishterë brenda dhe myslimanë së jashtmi. Mirëpo nuk është vetëm ky fakt. Në të vërtetë dallimi midis Halilit dhe Jevrenisë është dallim etnik, pavarësisht se ajo paraqitet si çikë krajli (në kontekstin tonë çikë krajli ka kuptimin e një vajze aristokratike), gjë që përcjell jehona të kontakteve të afërta me botën hebraike në periudhën prehistorike. Përbën interes vështrimi i “tjetrit” në marrëdhënie me “të vetin” në këtë këngë dhe variantet e saj. Ky raport nuk shihet si një marrëdhënie e thellë përjashtimore, si opozicion “vetja” dhe “i huaji”, pra “tjetri” nuk shihet dhe aq i largët, por si i afërt aq sa kreshnikët mund të dashurohen e martohen me vajzat “e tjera”, pra që nuk janë pjesë e “së vetës”. Kaq në fqinjësi mund të shihet kjo marrëdhënie saqë, ata pa droje e hezitim mund edhe të njësohen e të marrin cilësitë e bashkësive të tjera, siç janë në këtë këngë gumanët e zinj. Fshehja e identitetit të kreshnikëve shqiptarë që do të shkojnë të rrëmbejnë Jevreninë e Vogël nuk është edhe aq fetare. Këtë e dëshmon dhe ndonjë variant tjetër, në të cilin nuk përmenden besimet e ndryshme, por bëhet fjalë për përfaqësues të grupimeve të ndryshme etnike.

Në kontekstin e këngëve që janë shqyrtuar, konflikti fetar bëhet i parëndësishëm kur vjen puna tek Arnaut Osmani, i cili paraqet modelin e shkrirjes së besimeve në një, por individualizohet si një personazh që është exemplum edhe i shkrirjes së të “vetëve” me të “tjerët”, përderisa, ai në thelb është shqiptar i krishterë (Arnaut) dhe mysliman (Osmani). Përgjithësisht, në këngë dalin të dhëna që flasin në dobi të një lidhjeje të emrit të Jevrenisë me etnonimin “hebre”. Ndryshe nga përveçimi i bashkësive fqinje, me të cilat lidhjet ishin më të mundshme e të pranishme, etnonimi Jevrenija e vogël bën përjashtim si individualizim i një bashkësie etnike të largët që trajtohet në marrëdhënie të afërt, në marrëdhënie fqinjësie si bashkësitë që janë në afërsi me kreshnikët. Në këtë kuptim, prania hebraike në këngët popullore legjendare vjen e dëshmuar dhe jo e huaj nga gjurmë që të shpien në kontakte shumë të hershme.

Shtresa kulturore hebraike gjendet e pranishme në vlerat e trashëgimisë shqiptare e shprehur në disa forma. Kronologjikisht ato ndjekin njëra-tjetrën për më shumë se dy mijë vjet: në arkeologji, në gjuhësi (toponomastika e gjeografia historike, por mundet edhe në një pjesë të leksikut kishtar, të paktën si burim i tij), në etnologji, në folklor, në besim e rite, në ndërtesat e kultit, në jetën ekonomike, në burimet dokumentare vendase dhe në ato të Perëndimit.