Nga Jakob Weizman | BIRN | Prishtinë

Në Bulevardin Nënë Tereza në Prishtinë, përballë rrugës nga parlamenti ku ligjvënësit e shtetit më të ri të Europës mblidhen për të debatuar mbi legjislacionin, një pllakë e vogël përkujtimore shënon një copëz historie pak të njohur për shumicën e kalimtarëve.

Ka pak gjurmë të tjera të komunitetit të gjerë hebre që dikur jetonte në Kosovë, një komunitet që i gjurmoi rrënjët e tij deri në shekullin e 15-të dhe emigracioni i hebrenjve “Sephardic” nga Spanja dhe Portugalia dhe mund të ketë qenë deri në 3,000 në fillim të shekullit të XX.

Pllaka përkujtimore është vendosur në vendin e sinagogës së fundit të Kosovës, e shkatërruar nga regjimi komunist jugosllav në vitin 1963 në një kohë kur shumë ndërtesa të tjera të vjetra, përfshirë pazari i qytetit të vjetër, u shkatërruan. Në atë kohë, komunitetet hebreje në të gjithë Ballkanin ishin shfarosur nga Holokausti.

Sot, rreth 80 familje hebreje jetojnë në Kosovë, sipas Ruzhdi Shkodrës, president i Komunitetit Hebre i Kosovës BET Izrael në Prishtinë, përfshirë rreth 50 hebrenj në qytetin jugperëndimor të Prizrenit, dikur një qendër tregtare e begatë nën Perandorinë Osmane.

Tani, Shkodra dhe të tjerët në komunitetin hebre të Kosovës po presin dritën e gjelbër nga komuna e Prishtinës për të ndërtuar një sinagogë të re në kryeqytet. Qeveria, ndërkohë, i ka siguruar komunitetit hebre të Prizrenit një ndërtesë që do të shndërrohet në një muze dhe sinagogë.

“Ne po punojmë për promovimin e projektit dhe për të siguruar fonde që të mund të fillojmë me restaurimin”, tha Ines Demiri, një nga themelueset e Komunitetit Hebre zyrtar në Kosovë, për projektin në Prizren.

Pak më shumë se një dekadë që kur Kosova u bë një shtet i pavarur, hebrenjtë e fundit të mbetur të vendit po luftojnë me kohën për të ruajtur historinë dhe trashëgiminë e tyre, një pjesë e madhe e të cilës ka humbur tashmë për shkak të luftës dhe shtypjes.

“Pjesa më e madhe e trashëgimisë u shkatërrua, por një pjesë e mirë është ende atje”, tha Dardan Islami, regjisor i dokumentarit Shpëtimi në Shqipëri i cili kronikoi përpjekjet e shqiptarëve për të shpëtuar hebrenjtë gjatë Holokaustit.

“Unë besoj se pushteti lokal në Prishtinë duhet të bëjë më shumë për të ruajtur atë që ka mbetur.”

Refugjat nga Lufta e Dytë Botërore

Ruth Bahar, gjyshja e Demirit, me ish-presidentin dhe kryeministrin e Izraelit Shimon Peres. Foto kortezi e Ines Demirit.

Dokumentari i Islamit tregon se si disa hebrenj nga Ballkani gjetën strehë nga Holokausti në Shqipëri, të ndihmuar pjesërisht nga shqiptarët etnikë në Kosovë.

Hysen Prishtina, kryetar i komunës së Prishtinës gjatë Luftës së Dytë Botërore, garantoi rrugët të sigurta për hebrenjtë nga Kosova në Shqipëri, ku atyre iu ofrua strehë nga familjet shqiptare me emra të rremë të siguruar nga autoritetet. Sipas disa raporteve, mbi 2,000 hebrenj u shpëtuan.

Para Luftës së Dytë Botërore, hebrenjtë “ushtronin profesione të ndryshme si anëtarë aktivë të shoqërisë”, tha Demiri. “Përveç gjuhëve të vendeve nga të cilat ata vinin, ata mësuan shqip, serbisht dhe turqisht.”

“Duke jetuar dhe punuar në shumë pjesë të Kosovës, ata kishin sinagogat e tyre që i mbijetuan periudhës Osmane, por u rrënuan nga regjimi komunist në vitin 1963. Ata kishin Yeshiva-t e tyre (institucion arsimor hebreje), bashki, varreza dhe prona private”, tha ajo.

Por ndërsa disa gjetën strehim gjatë Holokaustit, shumë të tjerë nuk e patën këtë fat. Sipas Demirit, 258 hebrenj u burgosën në Prishtinë, u transferuan në kampin e përqendrimit Sajmiste në Beograd dhe më pas në Bergen-Belsen në Gjermani, “ku 92 hebrenj nga Kosova humbën jetën”.

Vetë gjyshja e vetë Demirit, Ruth Bahar, u shpëtua nga një shqiptar i quajtur Gani Demiri, i cili më vonë u bë burri i saj. Megjithatë, tre anëtarë të familjes vdiqën në Holokaust.

Nga 300-400 hebrenj që mbetën në Kosovë pas Luftës së Dytë Botërore, shumë prej tyre përfundimisht u zhvendosën në Izrael, ndërsa popullsia u zvogëlua edhe më tej gjatë shpërbërjes së përgjakshme të Jugosllavisë.

Fshirë nga kujtesa

Babi i Inesit, Votimi, me presidentin Hashim Thaçi. Foto kortezi e Ines Demirit.

Ruajtja e trashëgimisë hebreje është lënë pasdore nga vendet që dolën nga shpërbërja e Jugosllavisë, kryesisht Kosova shqiptare myslimane në mesin e tyre.

Në vitin 2018, një raport i Departamentit Amerikan të Shtetit kritikoi autoritetet lokale në Kosovë për dështimin në mirëmbajtjen e varrezave hebreje në përputhje me ligjin – në Novoberde, Lipjan, Kamenicë, Prizren, Mitrovicë dhe Gjilan.

Programi për Zhvillim i Kombeve të Bashkuara ka ndërhyrë, duke udhëhequr një projekt rehabilitimi në një varrezë në Prishtinë që ka shumë varre hebrenjsh.

“Moti dhe koha kanë lënë shenjat e tyre në varreza”, tha Maria Suokko, kreu i UNDP në Kosovë, në një fjalim aty.

“Si rezultat, historia, tregimet, kujtimet dhe, ngadalë, identiteti po zhduket. Varrezat janë ndër burimet më të çmuara historike, pasi ato na zbulojnë informacione rreth ngjarjeve historike, feve dhe gjenealogjisë.”

Të tjerë kanë marrë një qasje ndryshe.

Në vitin 2014, artistja nga Berlini Elana Katz mbajti një ekspozitë në klubin e vjetër të boksit në Prishtinë, i cili besohet se dikur i përkiste komunitetit hebre të qytetit.

Ekspozita, “Spaced Memory”, ishte pjesë e një projekti shtatë vjeçar në Ballkan, i cili adresonte temat e kujtesës, pas kujtesës dhe mungesës së historisë.

“Në Ballkan dikur kishte një popullsi të konsiderueshme hebreje që nuk ekziston më, si rezultat i Holokaustit, si dhe nga emigrimi në Izrael”, tha Katz për BIRN. “Në këtë punë unë jam e interesuar të shikoj boshllëkun e mbetur në shoqëritë ku dikur ka ekzistuar një nënkulturë që tashmë është zhdukur.”

“Këtë e konsideroj jo vetëm një temë hebreje, por një temë njerëzore. Ashtu si në shumë kontekste dhe rajone, nën-kultura, vende dhe histori kanë humbur dhe/ose janë fshirë nga kujtesa kolektive/kombëtare.”

Sinagogat përkrah kishave dhe xhamive

Komuniteti hebre i Kosovës njihet zyrtarisht në bazë të Ligjit të vendit për Lirinë e Fesë dhe Shkodra, presidenti i Komunitetit Hebre BET Izrael, tha se instancat e antisemitizmit ishin të rralla në krahasim me vendet e tjera europiane.

“Ne festojmë çdo festë të fesë hebreje këtu në Kosovë: Rosh Hashanah (Viti i Ri Hebre), Hanukkah, Pashkën dhe vëzhgojmë Shabatin çdo të premte në shtëpitë tona”, tha Shkodra për BIRN.

Edhe gjatë Hanukkah, në shkallët e teatrit kombëtar për të shënuar festën e tetë ditëve ngrihet një menorah.

“Ne jetojmë në tolerancë”, tha Shkodra. “Sa herë që eci në rrugë, mbaj kapelën time hebreje (Kippah) dhe të gjithë e respektojnë atë.”

Ai vuri në dukje një incident në vitin 2017, kur një kandidat për kryetar bashkie në Kosovën perëndimore nga partia Vetëvendosja që fitoi zgjedhjet e fundit të Kosovës, shkroi në Facebook se Izraeli “do të zhdukej nga toka”. Vërejtja u dënua gjerësisht brenda Kosovës. Një vit më parë, presidenti Hashim Thaçi ndaloi shitjen dhe shpërndarjen e librave që konsiderohen antisemitikë.

Pavarësisht refuzimit të Izraelit për ta njohur Kosovën si të pavarur, Demiri tha se komuniteti hebre kishte punuar me Ministrinë e Shkencës, Edukimit dhe Teknologjisë së Kosovës për dërgimin e mësuesve kosovarë të historisë në Izrael për të parë me sytë e tyre sesi mësohet historia e Holokaustit.

Dhe Flori Dedoni, familja e nënës së të cilit ishte me origjinë nga Izmiri në Turqi, tha se kishte hapur një klasë hebreje në Prishtinë. “Hera e fundit që kishim një shkollë hebreje këtu ishte para Luftës së Dytë Botërore”, tha ai.

Islami, regjisori, tha se ky ishte vetëm fillimi.

“Sinagogat në Prishtinë dhe Prizren duhet të përfundojnë, të rindërtohen në të njëjtat vende me të njëjtët gurë, sa më shpejt të jetë e mundur”, tha ai. “Për shumë shekuj, sinagogat origjinale ekzistonin krah për krah me kishat dhe xhamitë.”/Reporter.al/