Gazetari i njohur italian, Matteo Tacconi, sjell historinë e shqiptarëvë që shpëtuan hebrenjtë gjatë Luftës së Dytë Botërore. Tacconi ka biseduar me Geront Koretën, presidentin e Komunitetit Hebre në Shqipëri, si dhe me Rexhep Hoxhën dhe Rifat Qosjen, prindërit e të cilëve strehuan dhe shpëtuan hebrenjtë gjatë Holokaustit.

Shkrimi i plotë

Nga Matteo Tacconi, Bloger

Tirana – Nissim Aladjem. Hebre, siç duket nga emri. Dhe një refugjat. Në vitin 1943 ai iku nga Bullgaria. Qeveria e Sofjes kishte kryer bastisje në Trakia dhe Maqedoni, të pushrtuar falë aleancës me Gjermaninë naziste. Në vend të kësaj, ajo zgjodhi të mos i deportonte hebrenjtë e Bullgarisë historike, por Nissim Aladjem, kur ai u largua, nuk mund ta dinte këtë. Skenari, në atë kohë, premtonte vetëm telashe. I strehuar në Shqipëri. Sigurisht që nuk ishte një vend i sigurt, duke u kontrolluar nga Italia fashiste. Por Roma nuk i kishte shtrirë ligjet racore. Në pjesën tjetër të Ballkanit, gjuetia për hebrenjtë tashmë kishte filluar. Kudo.

Pas armëpushimit të 8 shtatorit, Shqipëria u pushtua nga Gjermania. Për rreth dy mijë hebrenj të pranishëm në vend – treqind autoktonë, refugjatë të tjerë nga vendet fqinjë – ishte koha për t’u fshehur. Nissim Aladjem e bëri atë në shtëpinë e Rifat Hoxhës, në Tiranë. Takohemi me djalin e tij, Rexhepin. “Babi – kujton ai – u kontaktua nga një i njohur. Ai e pyeti nëse mund të strehonte Nissimin, gruan e tij Sarah dhe djalin e tij Aaronin, të moshës dymbëdhjetë vjeç. Babai tha po. Gjyshi, i cili ishte imam, gjithashtu ishte dakord. Ai madje i dha dhomën e tij këtyre mysafirëve. I kemi mbrojtur ata për katërmbëdhjetë muaj, derisa, pasi Shqipëria u çlirua, në fund të vitit 1944, ata nuk u emigruan në Palestinë”.

Rifat Hoxha ka vdekur prej disa kohësh, por emri i tij është gdhendur në histori. Për Muzeun Yad Vashem më Jeruzalem ai është një nga “Të Drejtët midis Kombeve”: burra dhe gra, gjithsej njëzet e gjashtë mijë, të cilët gjatë Luftës së Dytë Botërore shpëtuan jetën nga Holokausti. Në Shqipëri ndodhi mrekullia. Asnjë hebre, besohet, se nuk i është dorëzuar nazizmit.

Për Geront Koreta, president i bashkësisë së vogël hebraike shqiptare, dy arsye shpjegojnë këtë histori të jashtëzakonshme. “Njëra është historia e tolerancës fetare në Shqipëri, megjithëse jo vetëm myslimanët, grupi i shumicës në vend, ua dhanë strehë hebrenjve. Tjetra është se shqiptarët janë njerëz të mirë, me një ndjenjë solidariteti. Hebrenjtë trokitën në dyert e tyre dhe i gjetën të hapur”.

Shumë histori virtuoze për t’u treguar. “Një xhaxha i babait tim, për shembull, mbeti i fshehur nga një familje në Vlorë, megjithëse kjo e fundit kishte një anëtar në burg për shkak të militantizmit partizan. Ishin njerëz të ekspozuar, por i dhanë mikpritje”, tregon Koreta.

Ne gjithashtu flasim me Fatos Qoqajn, të birin e Beqirit, një tjetër të Vetëm në mesin e kombeve. “Një mik e pyeti babanë tim nëse ai mund të mbronte një hebre shqiptar, Avram Eliasaf Gani. Por, ai i tha atij: “Mendojeni dy herë, sepse jeni mysliman”. Babai u përgjigj se feja nuk ishte një problem. Ai ishte një qenie njerëzore në rrezik, dhe ishte e drejtë ta ndihmonte”.

Beqir Qoqja e sistemoi Avramin në shtëpinë e tij në Tiranë, por pas ardhjes së gjermanëve ai e shoqëroi atë në Mukjea, një fshat i thellë. Atje ai i njihte disa njerëz dhe u kërkoi atyre që të kujdeseshin për atë hebre. Ai qëndroi atje për një vit. Qoqja, çdo javë, i dërgoi atij ushqim. “Babai im më bën krenar”, thotë zoti Fatos.

Pas luftës, hebrenjtë shqiptarë qëndruan në shtëpi. Nuk mund të ishte ndryshe. Ky shqiptar, regjimi më paranoik në Lindje, vulosi kufijtë duke u izoluar nga bota. Në 1991, kur u shemb, shumë prej tyre u shpërngulën në Izrael. “Qoftë, për kuriozitet, qoftë dhe për të kërkuar mundësi”, thotë Koreta.

Qe falë hapjes së kufijve, Rexhep Hoxha ishte në gjendje të gjurmonte birin e Nissim Aladjemit, Aron, në Izrael. Ai i bëri atij një vizitë për t’i sjellë atij tre librat që ai mori në vitin 1944 për “bar mitzvah”, ceremoni që për hebrenjtë shënon kalimin në pjekuri, në moshën trembëdhjetë vjeç. Këto vëllime kishin një vlerë emocionale me rëndësi të madhe. Pra, Nissimi, kur u nis për në Izrael, duke menduar se do të ishte një udhëtim i vështirë, i kërkoi Rifatit t’i mbante ato. Ai e siguroi atë se një ditë do të shkonte për t’i marrë ato. Por Shqipëria u privua për një kohë të gjatë të kontakteve me botën, dhe Nissimi ndërkohë vdiq. Megjithatë, Rexhep Hoxha kurrë nuk harroi premtimin që babai dhe i ftuari i tij shkëmbyen. Dhe arriti ta nderonte. Një dokumentar u bë për këtë histori në vitin 2012. “Besa” quhet. Një fjalë shqipe që do të thotë mbajtje e një premtimi.

Shkrimi origjinal: Matteotacconi.com