Nga Harun Karçiç

Qeveria shqiptare zbuloi së fundmi planet për të krijuar “Muzeu Besa” në kryeqytetin Tiranë, për të nderuar shqiptarët që strehuan dhe shpëtuan hebrenjtë gjatë Luftës së Dytë Botërore dhe për të festuar jetën hebreje në shtetin dikur të izoluar ballkanik.

Kryeministri Edi Rama njoftoi ngritjen e muzeut në një gala në Jerusalem për nder të shqiptarëve “Të Drejtët ndër Kombet”, një emërtim që u jepet johebrenjve që shpëtuan hebrenjtë gjatë Holokaustit. Rama tha se është një tjetër moment shumë i rëndësishëm në historinë, zhvillimin urban dhe arkitekturën e Tiranës. Ai iu referua shpëtimit si “ndoshta faqja më e lavdishme e historisë shqiptare”.

Muzeu do të quhet “Besa” – një fjalë shqipe që do të thotë “premtim” ose “besim”, që lidhet me një koncept tradicional të dhënies së një premtimi për të besuar ose mbrojtur diçka ose dikë, një kod nderi që daton prej shekujsh. Ishte kjo ide e thjeshtë që shpëtoi rreth 600 deri në 1800 jetë hebrenjsh gjatë Holokaustit.

Muzeu do të vendoset në një ndërtesë historike në qendër të Tiranës që dikur i përkiste familjes me ndikim Toptani. Ai mishëron arkitekturën tipike shqiptare të shekullit të 19-të dhe është caktuar nga qeveria si një vend i Trashëgimisë Kulturore dhe Monument Kulture. Vende të tjera ekzistuese hebraike përfshijnë lagjen hebraike në Vlorë, ku një popullsi hebrenjsh nga Greqia mbërriti në shekullin e 18-të dhe në fillim të shekullit të 19-të, dhe Muzeu Solomon i historisë hebraike në Berat. Parku i liqenit të Tiranës ka gjithashtu një memorial për viktimat e Holokaustit dhe shqiptarët që i shpëtuan.

“Shpëtimi i hebrenjve gjatë Luftës së Dytë Botërore është një nga faqet më të bukura në historinë e shqiptarëve. Të krishterët dhe myslimanët sakrifikuan gjithçka për t’i mbrojtur ata”, tha Elva Margariti, Ministrja e Kulturës e Shqipërisë. “Për shqiptarët kjo është BESA; është një vlerë që ne do t’ua përcjellim fëmijëve tanë, duke u treguar atyre këtë histori të jashtëzakonshme. Muzeu Besa do të jetë një urë komunikimi mes brezave; një hapësirë dialogu për ndarjen e vlerave më të mira të popujve tanë.”

Një nga figurat kryesore të prapaskenave për të çuar përpara këtë projekt është biznesmeni dhe filantropisti kazako-izraelit Alexander Machkevitch, i cili kryeson Grupin e Burimeve Euroaziatike dhe ka interesa biznesi në Ballkan. “Jam i përulur që jam pjesë e këtij projekti të rëndësishëm që do të përkujtojë trimërinë e shqiptarëve që rrezikuan jetën e tyre për të shpëtuar hebrenjtë gjatë Holokaustit”, tha ai në një deklaratë të dërguar me email. “Ky projekt është një dëshmi e fuqisë së solidaritetit dhe dhembshurisë përballë errësirës dhe shpresoj se do të frymëzojë brezat e ardhshëm për të vazhduar këtë trashëgimi të mirësisë,” tha Machkevitch.

Ballkani dikur kishte një komunitet hebre të vogël, por të gjallë dhe të mirëintegruar. Megjithatë, ashtu si kudo në Evropë, shumë nga komunitetet u asgjësuan nga nazistët dhe bashkëpunëtorët e tyre. Megjithatë, kishte raste të shumta të muslimanëve të Ballkanit që shkonin në ekstreme për të shpëtuar fqinjët e tyre hebrenj, madje edhe në rrezik të jetës së familjes së shpëtimtarit.

Veprat e rralla të shpëtimit

Megjithëse aktet e shpëtimit ishin të rralla në Evropë gjatë Holokaustit – vlerësohet se më pak se 0.5 për qind e atyre që jetonin nën pushtimin nazist i ndihmuan hebrenjtë në një mënyrë ose në një tjetër – Shqipëria me të drejtë krenohet si i vetmi vend evropian (dhe një vend me shumicë myslimane ) për të pasur më shumë hebrenj pas Luftës së Dytë Botërore sesa para saj (historianët vlerësojnë se 200 hebrenj jetonin në shqip në vitet 1930). Megjithëse Shqipëria ishte e pushtuar nga Italia fashiste nga viti 1939 dhe më vonë nga Gjermania naziste, popullsia e saj hebreje u rrit gjatë gjithë luftës në pothuajse 2000. Disa hebrenj në Shqipëri ndiheshin mjaft të sigurt për të vazhduar aktivitetin e tyre gjatë pushtimit, duke besuar se fqinjët e tyre nuk do t’i dorëzonin. Ambasada shqiptare në Berlin ishte e vetmja ambasadë evropiane që vazhdoi lëshimin e vizave për hebrenjtë gjatë gjithë luftës dhe Shqipëria u bë një vend i rëndësishëm. pikë tranziti për hebrenjtë që ikin në Amerikë.

Hebrenjtë e Shqipërisë erdhën nga refugjatët hebrenj andaluzianë, të njohur si hebrenj sefardikë, të cilët ishin dëbuar nga Spanja dhe Portugalia gjatë shekullit të 15-të. Hebrenjtë sefardikë u vendosën në të gjithë Gadishullin Ballkanik, pasi u siguruan kalim të sigurt dhe strehë të sigurt nga Sulltani Osman Mehmet Fatih, dhe ndërtuan komunitete të lulëzuara në rajon. Shumë folën ladino, një gjuhë e bazuar në elemente të hebraishtes dhe spanjishtes.

Përgjigja e Bosnjës fqinje ndaj gjendjes së vështirë të hebrenjve gjatë Luftës së Dytë Botërore mbetet gjithashtu një shembull i fuqishëm i dhembshurisë përballë brutalitetit nazist gjatë Holokaustit. Filmi i publikuar së fundmi “Sevap/Mitzvah” (“Një vepër e mirë”) bazohet në historinë e vërtetë të një gruaje muslimane, Zejneba Hardaga, dhe familjes së saj që fshehën familjen hebreje Kabiljo në shtëpinë e tyre, duke rrezikuar jetën e tyre dhe duke ndihmuar ata ikin nga Sarajeva e pushtuar nga nazistët në vitet 1940 dhe më pas shpërngulen në Izrael. Hardagas u njohën si të drejtë midis kombeve nga Yad Vashem, Qendra Botërore e Përkujtimit të Holokaustit të Izraelit, bazuar në dëshminë e dhënë nga familja Kabiljo. Një rast tjetër në fjalë është Derviš Korkut, një studiues mysliman boshnjak, i cili u bë i njohur si Shpëtimtari i Hagadës së Sarajevës, pasi rrezikoi jetën e tij për të shpëtuar dorëshkrimin e çmuar të ndriçuar nga Andaluzia e shekullit të 16-të nga gjenerali nazist Johann Hans Fortner, i cili po krehte furishëm. Sarajeva gjatë Luftës së Dytë Botërore për ta gjetur atë.

Historitë e shpëtimtarëve ballkanikë të hebrenjve të persekutuar ose të arratisur janë relativisht të panjohura për shkak të izolimit politik nën diktaturat e vjetra komuniste, Josip Broz Tito në Jugosllavi dhe Enver Hoxha në Shqipëri. Në rastin e Shqipërisë, ato nuk u njohën deri në vitin 1987, kur Yad Vashem njohu të paktën 75 shqiptarë si të drejtë ndër kombe. Vetëm kohët e fundit arkivat janë bërë më të hapura për studiuesit dhe historianët e huaj, të cilët po punojnë për të dokumentuar përvojën shqiptare gjatë Holokaustit.

Njohja Amerikane

Në nivel ndërkombëtar, ishte nëpërmjet ish-kongresmenëve amerikanë Joe DioGuardi, një republikan nga Nju Jorku, dhe Tom Lantos, një demokrat nga Kalifornia, i cili vizitoi Shqipërinë pas rënies së komunizmit në vitin 1990, që përpjekjet e popullit shqiptar u njohën për herë të parë ndërkombëtarisht. Ata kryesuan delegacionin e parë zyrtar të SHBA-së që vizitoi Shqipërinë që nga viti 1939.

Përvoja hebraike në Shqipëri u ndërkombëtarizua dhe u popullarizua më tej nga Norman Gershman, një fotograf amerikan i magjepsur nga historitë e tyre, i cili udhëtoi në Shqipëri dhe Kosovë midis viteve 2003 dhe 2008 për të kronizuar historitë e shqiptarëve të drejtë dhe përkushtimin e tyre ndaj “Besës”. Në ekspozitën e tij Shpëtimtarët Muslimanë Shqiptarë gjatë Holokaustit, ai prezantoi portrete dhe dëshmi të shpëtimtarëve myslimanë shqiptarë dhe pasardhësve të tyre. Kur i pyeti pse i kishin shpëtuar hebrenjtë, përgjigja e tyre e zhurmshme ishte “Besa”. Sipas një thënieje shqiptare, “shqiptarët më mirë të vdisnin sesa të thyejnë Besën”.

Në korrik 2020 u mbajt ceremonia e inaugurimit të Memorialit të ri të Holokaustit të vendosur në Tiranë. Në ceremoni morën pjesë Rama, ambasadorja e SHBA-së Yuri Kim, ambasadori i Izraelit Noah Gal Gendler dhe përfaqësues të të gjitha komuniteteve fetare në Shqipëri. Megjithatë, edhe pse gjithnjë e më shumë vëmendje po i kushtohet përkujtimit të Holokaustit në Ballkan, jeta hebreje në Ballkan po vdes. Popullsia në Sarajevë, shtëpia e këtyre komuniteteve më të mëdha hebreje të Ballkanit, numëron vetëm një mijë apo më shumë, ku shumë prej tyre e konsiderojnë veten si hebrenj, por jo rregullisht vëzhgues. Në vende të tjera të Ballkanit, si Kroacia dhe Serbia, kuislingët e Luftës së Dytë Botërore të Hitlerit po rehabilitohen politikisht dhe ligjërisht, ndërsa një valë e re e ekstremizmit të djathtë dhe antisemitizmit po përhapet në të gjithë rajonin. Gjuha Ladino është pothuajse e zhdukur dhe shumica e asaj që ka mbetur janë kujtime të paqarta fëmijërie midis brezit të vjetër.

Ashtu si në pjesë të tjera të Evropës, kriza ekonomike ka qenë një ndihmë për të djathtën nacionaliste, e cila ka kapur atë dhe mosfunksionimin politik dhe oportunizmin për të nxitur armiqësi etnike, përfshirë antisemitizmin. Sulme të tilla dhe dezinformata dhe dezinformata të përgjithshme, deri më tani më shpesh në mediat sociale, gjejnë terren pjellor pjesërisht për shkak të mungesës së edukimit të mjaftueshëm ose të saktë në shkolla dhe në diskursin publik rreth Luftës së Dytë Botërore dhe Holokaustit.

E gjithë kjo e bën muzeun Besa gjithnjë e më të vlefshëm si një vend ku brezat e rinj do të edukohen – por edhe do të frymëzohen – nga veprat e të drejtëve të Shqipërisë.