Nga Larry Luxner, Izrael

PRISHTINË, Kosovë – Arta Shehu Zaimi, bashkëthemeluesja e Labbox dhe jCoders Academy, u mëson fëmijëve duke filluar nga mosha 8 vjeç, bazat e kodimit kompjuterik dhe robotikës. Sot, ajo drejton pesë qendra në Kosovë me më shumë se 1.000 studentë.

Kompania e Rron Cena, Formon, prodhon printera desktop 3D plug-and-play dhe i shet ato për vetëm 599 € (rreth 2.400 shekel). Platforma Akademia – e themeluar nga sipërmarrësi Besart Kunushevci – është një program software që përdor algoritme për të zbuluar plagjiaturën në letrat akademike nw gjuhë të shumëfishta.

Këto tre nisma (startape) të suksesshme kanë një gjë të përbashkët: të gjitha filluan jetën në Innovation Centre Kosovo (ICK)– një kompleks i teknologjisë së lartë që do të dukej më shumë si një shtëpi në Rehovot apo Herzliyya se sa në kryeqytetin e një vendi të vogël ballkanik që njihet më shumë për luftërat e kaluara dhe grindjet etnike.

Misioni i ICK: të krijojë vende pune dhe prosperitet biznesi në sektorin e teknologjisë së informacionit dhe të sektorit “energji të gjelbër” të Kosovës përmes inovacionit, sipërmarrjes dhe investimeve.

Është pjesë e përpjekjes së Kosovës për të imituar Izraelin dhe të bëhet vendi i parë “startup i rajonit të Ballkanit”.

“Duke pasur parasysh potencialin e pashfrytëzuar të rinisë sonë, kjo qendër është bërë një shtëpi për shumë të rinj që e shohin atë si një mundësi për të zhvilluar idetë e tyre në biznese të qëndrueshme”, tha Uranik Begu, drejtor i ICK. “Në thelb, ata na vijnë me një ide, dhe u ofrojmë shërbime dhe programe të përshtatura për t’i ndihmuar ata të përshpejtojnë bizneset e tyre”.

ZagApps dhe ZombieSoup

I vendosur në një ndërtesë nëntëkatëshe në qendër të Prishtinës, ICK shpesh organizon pritje të vizitave të huaja të tilla si ajo e një delegacioni të biznesit të SHBA, i cili kaloi katër ditë në Kosovë muajin e kaluar. Institucioni hapi dyert e saj në vitin 2012 me fonde fillestare nga qeveria norvegjeze.

Shtatë vjet më vonë, tani është një nga shpërndarësit kryesorë të startapeve të inovacionit kudo në Ballkan.

Rreth 250 vetë punojnë në ICK. Rreth 40,000 njerëz morën pjesë në 360 ngjarje të qendrës – duke filluar nga hackathons dhe kampet e bootëve në konferenca dhe webinarë – vitin e kaluar dhe 70,000 njerëz hynë në ndërtesën nëntëkatëshe për një arsye ose një tjetër. Mosha mesatare e atyre vizitorëve: 23.

ICK vepron në një buxhet vjetor prej rreth 400,000 € (1.6 milion shekel). Suedia është financuesi kryesor i saj, edhe pse gjithshtu merr fonde nga BE, ambasadat gjermane dhe amerikane në Prishtinë dhe Ministria e Inovacionit të Kosovës.

Qendra thotë se është përgjegjëse për zhvillimin dhe lançimin e më shumë se 400 produkteve dhe mbi 170 bizneseve të reja të regjistruara nga ZagApps dhe Solaborate në Gjirafa.com dhe ZombieSoup. Janë krijuar gjithashtu më shumë se 1,000 vende pune dhe ka fituar 30 çmime duke përfshirë NASA Space Apps Challenge. Komuniteti online i ICK-së krenohet me më shumë se 130.000 ndjekës.

Por Kosova, e cila deklaroi në mënyrë të njëanshme pavarësinë nga Serbia në vitin 2008, po vuan ekonomikisht. Shkalla e papunësisë tejkalon 30% dhe pavarësisht rritjes së GDP prej 4.5% këtë vit, është ende një nga vendet më të varfëra në Evropë, me paga mesatare prej vetëm 200 euro në muaj, krahasuar me 2,000 euro në muaj për të gjithë BE-në.

“Kosova ka popullsinë më të re në Evropë, por rinia jonë ka mundësi të kufizuara për të jetuar këtu”, tha Begu për “The Times of Israel” gjatë një udhëtimi raportues muajin e kaluar në vendin më të ri të Evropës. “Ata ose duhet të punojnë për dikë ose të krijojnë biznesin e tyre. Ne gjithashtu kemi njerëz që kërkojnë të plotësojnë arsimin e tyre formal me disa aftësi të ICT”.

Statusi politik e mban Kosovën pas

Begu, 42 vjeç, e di se për çka po flet. Duke u kthyer pas në kohë në 1994, kur ai ishte një 17-vjeçar ai ishte gati për t’u regjistruar për të luftuar në Kroaci, ai u arratis duke udhëtuar në Shtetet e Bashkuara si një student shkëmbimi, duke studiuar në Bergen County, NJ, dhe në Dallas, Texas.

Në prill 1999, serbët rrëmbyen nënën e tij, duke e liruar vetëm dy vjet më vonë. Pas mbarimit të luftës dhe arritjes së forcave paqeruajtëse të NATO-s, Begu u kthye në Prishtinë.

Pavarësisht vështirësive ekonomike që rrjedhin nga statusi i pasigurt politik i Kosovës – serbët ende e konsiderojnë atë një provincë renegade që nuk ka të drejtë të shkëputet – vendi ka parë rritje të habitshme në të ashtuquajturën ekonomi dixhitale. Falë pjesërisht ICK-së, Kosova mburret me një lulëzim, skenar dinamik të fillimit të IT-së, si dhe një normë penetrimi prej 85% të internetit.

Admirimi i Begut për Izraelin nuk ka ardhur rastësisht. Më herët gjatë këtij viti, ai u ftua në një vizitë dyditore në shtetin hebre nga Kolegji i Inxhinierisë Azrieli i Jeruzalemit (Azrieli College of Engineering). Ai gjithashtu u takua me zyrtarë të Ministrisë së Jashtme të Izraelit përgjegjës për Ballkanin dhe i përshkroi ato si “shumë mikpritëse” dhe të hapura për bashkëpunimin dypalësh, pavarësisht mungesës së lidhjeve diplomatike.

“Izraeli do të jetë i kufizuar për zhvilluesit në vitet që vijnë, ndërsa kërkesa rritet”, tha ai. “Ajo që prodhon Izraeli është një nivel shumë i lartë i inxhinierisë. Por ndonjëherë, disa detyra si prototyping, zhvillimi i kodit dhe disa R & D mund të bëhen nga njerëz si ne në Kosovë. Kjo është formula që ne jemi duke kërkuar për të arrijmë përmes startapeve”.

Edhe kështu, sfida serioze mbeten përpara.

Donjeta Sahatciu, drejtore ekzekutive e Shoqatës së Teknologjisë së Informacionit dhe Komunikimit të Kosovës (STIKK – Kosovo Association of Information and Communications Technology) tha se ndërsa Gjermania, Zvicra dhe Amerika e Veriut ofrojnë potencialin më të madh të eksportit, “kërkesat për viza, mungesa e kontakteve afariste në tregjet e synuara dhe gjetja e partnerit të duhur të biznesit janë pengesat kryesore “në nxitjen e sektorit të sapoformuar të Kosovës, i cili në 2018 ka raportuar të ardhura prej 912,000 € (3,7 milionë shekel) – më shumë se dyfishi i 436,000 € (1,75 milionë shekel) në të ardhurat për vitin 2017.

Driton Hapciu, CEO i startapit të softuerëve, Cacttus, tha se të rinjtë nuk po largohen nga Kosova për shkak të pagave të ulëta.

“Ata po largohen sepse nuk shohin përparim politikisht,” tha ai. “Ata që po largohen nuk janë punonjësit me pagesë të ulët, por ata me pagesën më të lartë. Dhe ata gjithmonë do të largohen në fund të ditës, sepse ne kemi qenë të mbërthyer në kafaz për më shumë se 20 vjet deri tani.”

Konsulenti i marrëdhënieve me publikun në Nju Jork, Ari Zoldan, ishte një nga drejtuesit e delegacionit të SHBA-ve. Zoldan, i cili gjithashtu dha një leksion në ICK, u tha 200 biznesmenëve të startapeve që erdhën për ta dëgjuar atë të flasë, se ai dëshiron ta shohë Kosovën të lulëzojë.

“Qëllimi ynë në fund të ditës nuk është të mbajmë pagat e ulëta, dhe unë nuk mendoj se kjo duhet të jetë një pikë shitje”, tha ai. “Unë do të preferoja më mirë t’ju paguaj pak më shumë dhe t’ju shihja ju të lumtur”.

RRETH AUTORIT

Larry Luxner, një gazetar dhe fotograf veteran, ka raportuar nga më shumë se 100 vende në Amerikën Latine, Afrikë, Evropën Lindore, Lindjen e Mesme dhe Azi për një sërë lajmesh. Ai jetonte për shumë vite në San Juan, Porto Riko dhe Uashington, D.C., përpara se të zhvendosej në Izrael në janar 2017.

(Artikulli origjinal ne “The Times of Israel”:  Kosovo, copying Israel, sees itself as next startup nation)