Benny Ziffer, gazetar i njohur izraelit, publikon nje artikull gjitheperfshires tek Hareetz mbi fene, jeten, historine, artin, ushqimin dhe traditen shqiptare te tolerances dhe bashkejeteses fetare, si dhe elemente te mentalitetit shqiptar qe i kane bere pershtypje ne rrugetimin e tij qe filloi me gjetjen e varrit te hebreut te shenjte Zvi dhe vijoi me takimin me Baba Mondin, Bashkine e Beratit, Kryebashkiakun Erion Veliaj,takimin me Princin Leka dhe rolin e Monarkise shqiptare ne shpetimin e hebrenjve, viziten ne Gjirokaster dhe vepren e Kadarese e deri tek hulumtimi I bunkereve te periudhes se diktatures komuniste.

SHKRIMI NË GAZETËN “HAARETZ”

“Udhëtimi në një vend që ka një mesia të rremë dhe qindra mijëra bunkerë të humbur!”

Nga bodrumet e torturave të diktatorit Enver Hoxha dhe qindra mijëra bunkerë që ai ndërtoi, nëpër faltoren e ngjashme me parajsën e një udhëheqësi mistik që beson tek shakate, te pallati i princit të mërguar: Benny Ziffer u nis drejt Shqipërisë, vend i cili ende po perpiqet te marre veten nga pasojat e dekadave te errëta të diktaturës komuniste.

***

Shqipëri, Dhjetor

Shikova lart në tavanin e lartë prej druri dhe pashë një pikturë të një parajse të permbysur: një fushë jeshile e përshkuar nga kanalet e ujit të artë, me një burim ari në qendër dhe shtretër me lule dhe fruta rreth tij. Më poshtë ka dyer druri të pikturuara me lule në ngjyrat e gëzimit, të cilat hapen në qelizat e bashkimit. Dhe e gjithë kjo ndriçohet nga një dritë e butë, e cila depërton nëpër dritaret e mëdha me xham të njomur me të gjitha ngjyrat e ylberit.

Unë ndodhem në qytetin e Beratit në brigjet e lumit Osum. Struktura në të cilën qëndroj dhe shtrij qafën për të vërejtur detajet e pikturuara në tavanin e saj është Teqeja, vendi i grumbullimit te Baktashinjve, një kult mistik mysliman me qendër në të gjithë botën por edhe në Shqipëri. Por ajo që më shtyu të vij këtu nuk është domosdoshmërisht ajo që është në tavanin e ndërtesës, por ajo që qëndron nën dyshemenë e saj: këtu, sipas traditës lokale, trupi i revolucionarit hebre të konvertuar (ose Mesia i rremë, në varësi të atij qe pyet), Shabtai Zvi u varros në vitin 1666, pikerisht ketu. Ne vend që t’i pritej koka, ai pranoi ligjin e Sulltanit Turk, u konvertua në Islam dhe u dërgua në atë kohë ne një krahinë te largët te Perandorisë Osmane.
***
Për vite me radhë doja të vizitoja këtë qytet, në rrugicat e të cilit ecte Shabtai Zvi, në xhamitë e tij ai u lut dhe në dosjen e tij ai ndoshta u bashkua me komunitetin lokal Baktash. Dhe tani që jam këtu, edhe unë e kuptoj plotësisht atë. Nuk kam dyshim se po të kisha jetuar në brezin e tij do të isha kthyer në Fene islame me të dhe do ta ndiqja në mërgim në Shqipëri. Dhe në mbrëmje, mbi një gotë raki në brigjet e lumit të vrullshëm, ne do të psheretimin dhe do të konkludonim se gjithçka ia vlente vetëm për të arritur në fund të kësaj toke të bekuar, njerëzit tolerantë të së cilës pranojnë me ngritje supesh çdo fe dhe çdo besim…..
***
A është kjo për shkak se shqiptarët janë të ngopur me fenë në përgjithësi dhe Islamin në veçanti dhe nuk kanë asnjë interes për varret mesianike nga e kaluara, te harruara plotësisht në vitin 2008, kur Berati i vjetër u shpall një Trashëgimi Botërore e UNESCO-s ?
Ndoshta është ringjallur deri në detajet e tij origjinale, duke përfshirë dy mburoja prej guri të gdhendura te Davidit.
Do të doja t’i tregoja shoqes time Sabine Gerchel. Ajo ishte një “Dunma”, që do të thotë një anëtar i të njëjtit komunitet sekret të hebrenjve të cilët u konvertuan në Islam në shekullin e 17 pas Shabtai Zvi. “Dunma” sillen si myslimanë nga jashtë, por vazhdojnë të besojnë në ardhjen e Mesisë, i cili është vetë Shabtai Zvi. Sabine nuk arriti kurrë ta ushtronte fene e saj në publik dhe kur i thashë se kisha dëshirë të vizitoja vendin e varrimit të Shabtai Zvi prej vitesh, ajo më tha: “Shko atje për mua.” Këtë vit ajo vdiq në Stamboll pasi u sëmur në Corona, dhe unë ia plotësova dëshirën e hershme.

Ndër-shpëtimi

Kisha mbërritur në Berat disa orë më parë, i bindur se do të kthehesha në kryeqytetin e Tiranës atje në mbrëmje. Por Marius, i cili është përgjegjës për kulturën në bashki, po priste me nje ofertë që nuk duhej refuzuar në emër të Kryetarit Ervin Demo – për të kaluar natën në hotelin e butikut të stilit Osman në Mangalem, për t’u takuar me të të nesërmen në mëngjes. Dhe ndërkohë, sugjeroi Marius, ai vetë mund të më shoqëronte në një turne nëpër rrugicat e qytetit.

Mbrëmja ishte gati të binte. Në këtë moment shkëmbi errësohet në majën e së cilës është vija e fortifikimit të kalasë antike, dhe mbetjet e dritës ndriçojnë fasadat e bardha të shtëpive osmane të rregulluara në tarraca në dy kodrat pranë lumit – lagja e krishterë Gorica në të djathtë dhe lagja myslimane turke Mangalam në të majtë. Marius më çoi në një shesh përpara Qytetit të Vjetër, me Muzeun e vogël Hebre dhe para tij xhaminë kushtuar Sulltanit dashamirës Osman Yazid II. Ky sundimtar është ai që në atë kohë ofroi strehim për hebrenjtë e dëbuar nga Spanja.
Qindra vjet më vonë, gjatë Holokaustit, populli shqiptar u dhe strehë hebrenjve.

Rezulton se ka qindra histori shqiptare shpëtimi që nuk janë treguar, sepse familjet shpetuese bënë atë që bënë si detyrë e respektit për traditen shqiptare dhe jo për të marrë një shpërblim.

Pas tërmetit të rëndë që goditi Shqipërinë një vit më parë, Izraeli i ofroi asaj ndihmë bujare, duke i kthyer kështu popullit shqiptar një favor për heroizmin dhe sakrificën që ata treguan.

Që atëherë, fjalët “Izrael” dhe “Bibi” kanë një hijeshi mistike këtu, dhe emri i “ambasadorit” të Izraelit, Noah Gal Gendler, gjithashtu është I nderuar.

Nuk m’u desh aq kohë që të ndjehesha si në shtëpinë time tre herë, si një izraelit, si hebre dhe si turk. Dhe edhe një herë si ai që është i hipnotizuar nga toleranca e Islamit mistik në përgjithësi dhe e sektit Baktash vecanerisht gjate takimit me Baba Mondin i cili me shpjegoi raportin e shqiptareve me fete, me hebrenjte dhe me tolerancen nderfetare.

Parulla e parë e kryetarit të Bashkisë së Tiranës, Erion Velija është “Tirana nuk është Shqipëri”, dhe e dyta është “të mos shohësh prapa”, që I referohet diteve te tmerreve të diktaturës.

Kryebashkiaku i ri dhe karizmatik i Tiranës thote: “Ky është një qytet që ndodhi të jetë një kryeqytet i cili u “fry” anash dhe ne lartësi, në një mënyrë jo tërheqëse”, më pranoi ai kur i thashë se Tirana më dukej si një motër biologjike e Tel Avivit.

Parashikimi që Veliaj të jetë kryeministri i ardhshëm i Shqipërisë vijon ne logjiken qe Kryeministri aktual Edi Rama ishte gjithashtu më parë kryebashkiak i Tiranës. Kur ia sjell këtë parashikim ne vemendje, ai është modest. Por e gjithë sjellja e tij thotë ambicie.
“Pothuajse nuk ka asnjë krim në qytet”-thekson ai, për të mohuar, dhe me të drejtë, imazhin mbi qytetin e tij dhe Shqipërinë në përgjithësi si një vend “i rrezikshëm”. Dhe ka pranim nga të gjithë, se të gjitha besimet fetare jetojnë këtu në paqe. Ai vetë lindi mysliman, e deklaroi veten ateist dhe u konvertua në krishterimin ungjillor. Dhe për komunitetin LGBT, e pyes, a i pranon ai me mirëkuptim, sepse ata thonë se Tirana është një nga qytetet më homofobike në botë.

Parulla e tij e parë është “Tirana nuk është Shqipëri”. Slogani i dytë është “të mos kthehemi pas”, që do të thotë ditët e terrorit të diktaturës komuniste që përfunduan në vitet 1990.
A përfshin “Mos Kthimi prapa” lehtësinë me të cilën ai është i gatshëm të shkaterroje lagjet historike të rrënuara të qytetit për të ndërtuar kulla?

Vendosmëria dhe përgjigjja e mprehtë janë ana tjetër e karizmës së tij. Ai dhe gruaja e tij e bukur Aiola, janë padyshim imazhe të së ardhmes magjepsëse që dëshirojnë në Shqipëri.

Bodrumet e tiranit, pallati i princit dhe skulpturat e Stalinit!

E kaluara, hapet disa hapa nga bashkia e qytetit në formën e një hyrje në bunker, një nga qindra mijëra bunkerë të ndërtuar me urdhër të diktatorit Enver Hoxha, i cili drejtoi vendin për dyzet vjet pas Luftës së Dytë Botërore deri ne vdekjen e tij. Bunkerët u krijuan për të mbrojtur kundër armiqve që nuk erdhën kurrë. Ky bunker specifik, plot tunele dhe korridore nëntokësore, u shndërrua në një muze në kujtim të viktimave të regjimit komunist dhe terrorit që u shkaktoi shqiptarëve.

Thirrjet e të torturuarve mund të dëgjohen ende në të dhe secila qelizë ilustron një metodë të ndryshme nga metodat e monitorimit, marrjes në pyetje dhe dëgjimit të qytetarëve, secili prej të cilëve dyshohet si armik i regjimit derisa të provohet i pafajshëm.
Dalja ishte ngatërruar në labirintin e pafund të korridoreve, që më në fund te con ne zyrën nëntokësore me pamje të këndshme të Ministrise se Brendshme, ku ishte mendja djallëzore që menaxhonte torturat dhe ekzekutimet e armiqve imagjinarë të regjimit.

Ndërsa u ngjita nga bunkeri në tokë po binte shi. Ku të vrapoj? Në njërën nga kafenetë e zbukuruara përgjatë oborrit të Teatrit te Operës, do të ndihesha si një i huaj mes burrave dhe grave me kostume biznesi, keshtu qe ika në Muzeun e Arteve përballë, i cili ishte bosh nga njerëzit në atë kohë. Mund të dëgjoja hapat e mi që jehonin në sallat e shkreta. Kalova statuja romake, ikona bizantine. Në këndin përkujtimor – Nënë Tereza – shfaqen rruzaret e saj dhe një libër me psalme kushtuar një murgu me emrin Jozef me fjalët: “Ji i pastër dhe i përulur si priftërinj, i shenjtë si Krishti”.

***
Të nesërmen u bë e qartë për mua se oborri i shtëpisë së muzeut kufizohet me kopshtin e pallatit të Princit të kurorës shqiptare, Leka II, dhe sa herë që ai del në parkingun e rezidencës mbretërore takon statujat, dhe tashmë është mësuar me praninë e tyre.
Të gjitha frikat e mia u larguan kur dera u hap dhe një i ri i hyri në sallën e pritjes dhe menjëherë u zbulua se ishte një bisedues i dashur dhe për një moment nuk kishte nevojë t’i drejtohesha me ndonjë titull. Ai menjëherë shprehu keqardhjen e tij që ende nuk kishte vizituar Jeruzalemin, Tel Avivin dhe Betlehemin dhe më shpjegoi, për pyetjen time, se ndryshe nga mbretërit e tjerë që kishin humbur kurorën, dinastia që ai trashegoi kurrë nuk hoqi dorë nga monarkia dhe funksionoi si një sundimtar ne mergim i lejuar të formonte një qeveri në mërgim. “….Gjatë viteve të diktaturës në Shqipëri, -princi tha, -thjesht mbajtja e një fotografie të mbretit në shtëpi ishte një vepër e dënueshme me 15 vjet burg. Pastaj ndodhi mrekullia e lirisë.”

Princi është ulur në divan dhe pas tij një pikturë e madhe e gjyshit të tij, mbretit të Shqipërisë, në ditën e dasmës së tij. Gjyshi i mbretit ishte i pafat kur fqinji i Shqipërisë në bregun e kundërt të Adriatikut Italia Fashiste e udhëhequr nga Mussolini pushtoi Shqiperine, duke e detyruar te largohej. Vetëm një vit më parë, u martua me një nga gratë më të bukura të aristokracisë së Evropës.

Në holl, fotot varen edhe nga dasma e nipit, e cila u zhvillua në Tiranë në 2016. Të gjitha familjet mbretërore të Evropës dhe botës derguan përfaqësuesit e tyre si gruaja e Shahut Persian, Mbretëresha e Marokut, perfaqesuesja e Shtëpisë Ruse Romanov, të Familjes Mbretërore Rumune, Bullgare, Princit të Kurorës së Malit te Zi.

Ai më foli me pasion dhe dashuri për Herman Bernstein, këshilltarin më të afërt të gjyshit të tij. Bernstein ishte një gazetar dhe aktivist hebre amerikan, një nga luftëtarët e mëdhenj kundër antisemitizmit në atë kohë, i cili shkroi një libër të quajtur “Gënjeshtra”, në të cilin ai zbuloi dashakeqësinë prapa shpikjes së dokumentit të quajtur “Protokollet e Pleqve të Sionit”. Herman Bernstein shërbeu si Ambasador i SHBA në Shqipëri në fillimin e viteve 1930 dhe rrugët e tyre nuk u ndanë deri në vdekjen e tij.

Princi përmendi gjithashtu antropologun hebre britanik të lindur në Austri, Truda Scarlett Epstein, e cila në shfaqjen e saj të fundit para vdekjes së saj, në vitin 2014, tha: “Unë ia detyrohem jetën time Shqipërisë”. Pas aneksimit të Austrisë në Gjermaninë naziste, Shqipëria ishte i vetmi vend që e lejoi atë dhe familjen e saj të merrnin një vizë hyrjeje, dhe prej andej, me ndihmën e një pasaporte mbretërore shqiptare, arritën të mbërrinin në Angli.

Jo, ai nuk e shikon serialin “The Crown” të Netflix për familjen mbretërore britanike. “Historia e prejardhjes tuaj mund të sherbeje si një seri interesante”, them unë. Ai nuk dukej entuziast. Me sa duket dikush që ka lindur një princ nuk ka nevojë t’i tregohet legjenda për princat.

“Nëse nuk e vizitoni Gjirokastren, eshte sikur të mos e keni parë Shqipërinë,” më paralajmëroi Noah Gal Gendler, ambasadori ynë në Shqipëri. “Dhe gjatë rrugës duhet të mos harroni , te shihni rrënojat e sinagogës, e cila është një nga më të vjetrat në botë”. Më në fund jam i lirë që shpirti im të lëvizë nëpër rrugë. Shoferi im i quajtur Taulant, si emri i fisit antik ilir që jetonte në atë zonë në kohërat antike, rezulton të jetë një enciklopedi levizese e historisë, letërsisë dhe ushqimit shqiptar. “Shqipëria, “toka që Zoti e ka bekuar, historia e ka shpëtuar dhe politikanët e kanë shkatërruar”, thote ai.

***
Herët në mëngjes mberrijme në rrënojat e Sinagogës së Sarandës. Sot ata janë të rrethuar nga banesa strehimi dhe mozaiku që zbukuroi dyshemenë e tij është transferuar në Muzeun Arkeologjik aty pranë. Autoritetet komuniste lejuan cuditerisht disa arkeologë nga Universiteti Hebraik të kryenin gërmimet.

Gjirokastra, ndalesa e fundit. Ashtu si Berati, ky qytet me arkitekture osmane është ndërtuar në formën e tarracave në kodër. Rreshtat e shtëpive dykatëshe, spikasin nga dritaret e ndërthurura përmes të cilave gratë në të kaluarën shikonin atë që po ndodhte në rrugë pa u parë.
Në Gjirokaster, dy personalitete kanë lindur në dy shtëpi fqinje, fati i të cilave ishte i ndërthurur me fatin e vendit të tyre: diktatori Enver Hoxha dhe shkrimtari i njohur shqiptar, një nga kundërshtarët e diktaturës, Ismail Kadare, i cili tani jeton në Paris.
Shtepia e Kadarese e kthyer ne muze, dhe librat e tij perkthehen në gjuhë të ndryshme dhe jane te vendosur në dy dollapë qelqi në hyrje. Disa nga rrugicat e qytetit janë emëruar pas personazheve të romanit te tij “Kronikë ne Gur”, i cili tregon historinë e Gjirokastres.
Nëse me të vërtetë gërmojmë në të kaluarën, pyetja qe shtrohet eshte nese Kadare ishte me të vërtetë një luftëtar kaq i vendosur kundër diktaturës së vendit të tij, apo ndoshta ai ishte në të vërtetë një i preferuar i saj?!
Nderkohe qe shqiptarët lëngonin në kampe përqendrimi ose torturoheshin për vdekje në burgje, dhe askush nuk guxonte të kalonte përtej kufirit, ai udhëtoi nëpër botë si një emisar nderi i vendit të tij dhe askush nuk guxoi ta dëmtojë atë.
Dëgjoj këshillën e kryetarit të Bashkisë së Tiranës: “Mos shiko prapa”. Sepse kushdo që shikon prapa mund të hasë monstra që e bëjnë vëzhguesin të dëshirojë të vdesë.”
Shkrimi ne gjuhen origjinale hebreje publikuar ne Haaretz mund te gjendet ne link-un https://www.haaretz.co.il/gallery/galleryfriday/.premium.HIGHLIGHT-MAGAZINE-1.9424977