Një ndër gazetat më të mëdha amerikane dhe më të rëndësishmet në botë, “Wall Street Journal”, me rastin e Ditës Ndërkombëtare të Përkujtimit të Holokaustit, më 27 janar, në artikullin e saj me titull “Komunitetet që rrezikuan gjithçka për të shpëtuar hebrenjtë” (The Communities That Risked Everything to Rescue Jews), sjell në vëmendje edhe rolin e shqiptarëve që shpëtuan hebrenjtë gjatë Luftës së Dytë Botërore.

“Pranë Greqisë ishte Shqipëria, një vend i vogël, i varfër ballkanik dhe i vetmi komb me shumicë myslimane në Evropë. Hebrenjtë kishin jetuar atje që nga ditët e Perandorisë së hershme Romake së bashku me fqinjët e tyre myslimanë dhe të krishterë. Në vitin 1933, ambasadori amerikan raportoi se Shqipëria ishte “një nga vendet e rralla në Evropë sot ku paragjykimet fetare dhe urrejtja nuk ekzistojnë”.

Kur nazistët mbërritën në fillim të vitit 1944, shqiptarët evakuuan rreth 2000 hebrenjtë e tyre, të cilët ishin fshehur dhe mbrojtur në zona të largëta në kodra dhe në fshat. Shqiptarët kishin respektuar prej kohësh një kod të quajtur besa, një betim i shenjtë mikpritjeje për t’u nderuar edhe nëse do të thoshte vdekje. Dy shpëtimtarë myslimanë, Hamid dhe Xhemal Veseli, kujtuan prindërit e tyre duke u mësuar se “çdo trokitje në derë është një bekim nga Zoti”. Vetëm shtatë hebrenj u kapën në të gjithë Shqipërinë. Çuditërisht, popullsia e saj hebreje ishte më e madhe në fund të luftës sesa në fillim”, thuhet në artikull.

***

Shkrimi i Plotë

Komunitetet që rrezikuan gjithçka për të shpëtuar hebrenjtë

Gjatë Holokaustit, qytetarët nga Danimarka në Greqi mbronin fqinjët e tyre hebrenj nga nazistët duke qëndruar së bashku.

A mbante vërtet mbreti Christian X i Danimarkës një simbol të Yllit të Davidit në shenjë solidariteti me nënshtetasit e tij hebrenj gjatë pushtimit nazist të viteve 1940-45? Historia e njohur nuk është, në fakt, e vërtetë, por realiteti është edhe më mahnitës: danezët ndaluan diskriminimin ndaj afro 8000 bashkatdhetarëve të tyre hebrenj, kështu që protesta e mbretit do të kishte qenë e panevojshme.

Fanatizmi fetar ishte një mallkim në Danimarkë dhe për të shmangur telashet, nazistët fillimisht kishin rënë dakord të hiqnin dorë nga persekutimi i hebrenjve të vendit. Kur vetë Hitleri më në fund urdhëroi një grumbullim në tetor 1943, danezët u mblodhën për të bërë një shpëtim masiv klandestin, duke transportuar fqinjët e tyre hebrenj në një flotilje amatore nëpër ngushticat për të siguruar sigurinë në Suedi. Pothuajse të gjithë hebrenjtë danezë i mbijetuan luftës.

Java e ardhshme sjell Ditën Ndërkombëtare të Përkujtimit të Holokaustit, një ditë zie. Por është gjithashtu një kohë reflektimi, për të shqyrtuar se si të bëhet e vërtetë zotimi i “Kurrë më”, një frazë që tingëllon e zbrazët duke pasur parasysh dhjetëra gjenocidet e kryera që nga Lufta e Dytë Botërore. Ato shumë pak komunitete, si Danimarka, që iu kundërvunë nazistëve për të mbrojtur fqinjët e tyre hebrenj, ishin të shquar për heroizmin e tyre dhe akoma më shumë për efektivitetin e tyre befasues. Ata ia vlen të kujtohen për të kujtuar veprimet e tyre fisnike dhe për të kuptuar suksesin e tyre.

Ata u shpërndanë nëpër Evropë. Ishulli i vogël në formë maje shigjete i Zakinthos, për shembull, noton 10 milje në perëndim të kontinentit grek në detin Jon. E përfshirë në katalogun legjendar Homerik të anijeve, ajo nuk ishte kurrë më heroike se gjatë Luftës së Dytë Botërore.

Në shtator të vitit 1943, gjermanët mbërritën në Zakinthos dhe i thanë kryebashkiakut, Lukas Karrer, të dorëzonte një listë me 275 hebrenjtë e ishullit brenda 24 orëve, me dhimbjen e ekzekutimit. I tronditur, Karrer i besoi menjëherë peshkopit vendas, Mitropolitan Chrysostomos, i cili e shoqëroi përsëri te komandanti gjerman. “Këtu është lista e hebrenjve që ju kërkoni,” i tha Chrysostomos oficerit nazist, duke i dhënë atij një fletë letre. Mbi të kishte shkruar dy emra: të tijin dhe të kryetarit.

Komandanti mbeti i shtangur, por u tërhoq. Megjithatë, ai vendosi masa për të ngacmuar hebrenjtë. Shenjat paralajmëronin se çdo grek që guxonte të fshihte një hebre do të pushkatohej në vend. Karrer dhe Chrysostomos i thanë në heshtje rabinit vendas që të dërgonte komunitetin e tij në kodra, ku banorët e tjerë të ishullit siguruan ushqim, strehim dhe vende fshehjeje. Kur tre varka mbërritën për të dëbuar hebrenjtë e ishullit, ata nuk u gjetën askund. I gjithë komuniteti hebre i Zakinthos u shpëtua, në mënyrë unike në Greqi, ku pothuajse të gjithë hebrenjtë vdiqën. Të mbijetuarit e quajtën atë “ishulli i të drejtëve”.

Pranë Greqisë ishte Shqipëria, një vend i vogël, i varfër ballkanik dhe i vetmi komb me shumicë myslimane në Evropë. Hebrenjtë kishin jetuar atje që nga ditët e Perandorisë së hershme Romake së bashku me fqinjët e tyre myslimanë dhe të krishterë. Në vitin 1933, ambasadori amerikan raportoi se Shqipëria ishte “një nga vendet e rralla në Evropë sot ku paragjykimet fetare dhe urrejtja nuk ekzistojnë”.

Kur nazistët mbërritën në fillim të vitit 1944, shqiptarët evakuuan rreth 2000 hebrenjtë e tyre, të cilët ishin fshehur dhe mbrojtur në zona të largëta në kodra dhe në fshat. Shqiptarët kishin respektuar prej kohësh një kod të quajtur besa, një betim i shenjtë mikpritjeje për t’u nderuar edhe nëse do të thoshte vdekje. Dy shpëtimtarë myslimanë, Hamid dhe Xhemal Veseli, kujtuan prindërit e tyre duke u mësuar se “çdo trokitje në derë është një bekim nga Zoti”. Vetëm shtatë hebrenj u kapën në të gjithë Shqipërinë. Çuditërisht, popullsia e saj hebreje ishte më e madhe në fund të luftës sesa në fillim.

Qindra milje larg, qyteti francez Le Chambon-sur-Lignon ishte kryesisht protestant, shumë nga banorët e tij pasardhës të Huguenotëve që ikën nga persekutimi. Rajoni kishte një traditë të mirëseardhjes së refugjatëve, përfshirë nga Lufta Civile Spanjolle. Pastori i saj André Trocmé dhe gruaja e tij italiane Magda ishin besimtarë të pasionuar ndaj jodhunës. Ndërsa lufta po afrohej, Trokme i bëri thirrje kopesë së tij për të shpëtuar ata që iknin nga nazistët, duke cituar Ligjin e Përtërirë: “Prandaj duaj të huajin, sepse ishe i huaj në vendin e Egjiptit”.

Hebrenjtë filluan të shkonin në fshat pasi u përhapën thashethemet për një strehë të mundshme të sigurt. Situata u përshpejtua kur kuakerët amerikanë që punonin me refugjatët e pyetën Trocmé nëse Le Chambon mund të siguronte strehim për fëmijët hebrenj, shumë prej tyre të huaj, të arratisur nga kampet franceze të internimit. Qyteti u pajtua menjëherë. Refugjatët u fshehën në konvikte, pensione, shtëpi dhe ferma në 12 milje katrorë. Fëmijë nga mbi një duzinë vendesh do të jetonin në Le Chambon.

Rreziqet ishin ekstreme. Trocmé dhe të tjerë u arrestuan. Në qershor 1943, kushëriri i tij Daniel 33-vjeçar, drejtor i dy prej shtëpive të fëmijëve, u dëbua dhe u vra së bashku me disa nga akuzat e tij. Pati ngacmime të përsëritura nga xhandarët. Por vendasit zhvilluan sisteme paralajmëruese shumë efektive. Ata mësuan t’i dërgonin hebrenjtë në pyjet dhe fermat përreth, jashtë mundësive të policisë. Nuk u raportua asnjë rast tradhtie.

Populli i Le Chambon besonte thellësisht në urdhrin për të dashur të afërmin tënd dhe në shëmbëlltyrën e Samaritanit të Mirë. «Ata nuk lexonin gazetat e përditshme, por lexonin Biblën e tyre çdo ditë»,—kujton një djalë që ishte fshehur atje. Vlerësohet se rreth 5,000 njerëz, tre të katërtat e tyre hebrenj dhe shumica e tyre fëmijë, u strehuan në Le Chambon ose u kontrabanduan nga Franca prej andej gjatë pushtimit.

Këta shembuj nuk janë unik – kishte qytete të tjera, si Secchiano në Itali dhe Nieuwlande në Holandë dhe vende si Bullgaria dhe Finlanda – por ato ishin jashtëzakonisht të rralla. John Stuart Mill deklaroi një herë: “Njerëzit e këqij nuk kanë nevojë për asgjë më shumë për të arritur qëllimet e tyre, sesa që njerëzit e mirë të shikojnë dhe të mos bëjnë asgjë”. Por po aq e habitshme është e kundërta. Sjellja pozitive e të gjitha komuniteteve nuk mund të ishte më pak e fuqishme. Kur një grup njerëzish vendosën të qëndronin së bashku, ata ndonjëherë ishin në gjendje të pengonin edhe nazistët.

Ajo që i lidhi këto komunitete së bashku ishte një etikë e përbashkët altruiste – e bazuar në fe, patriotizëm, tolerancë ose një kod nderi – që i bëri ata të kundërshtonin persekutimin. Ata gjithashtu ndanë një gatishmëri për të vepruar së bashku. Kur e bënë, ata zbuluan se shpesh mund t’i bënin gjërat shumë të vështira për pushtuesit për të zbatuar planet e tyre djallëzore. Edhe në vendet ku nazistët ishin më të suksesshëm, shpëtimi ishte shumë më efektiv kur një komunitet ofronte mbështetje edhe të qetë. “Për tre vjet fqinjët tanë vendosën një mburojë mbrojtëse rreth nesh duke u bërë sikur të mos kishin vënë re asgjë,” kujtoi një shpëtimtar holandez. “Ne [shpëtuesit] ishim vetëm maja e ajsbergut.”

Ne mund të mos kemi kurrë një vaksinë kundër fanatizmit, racizmit dhe antisemitizmit, por mund të përpiqemi të krijojmë komunitete të afta t’i rezistojnë këtyre patogjenëve – komunitete me guximin për të mbrojtur tolerancën, çiltërsinë dhe respektin universal. Kjo ese është përshtatur nga libri i ri i zotit Hurowitz, “Në kopshtin e të drejtëve: Heronjtë që rrezikuan jetën e tyre për të shpëtuar hebrenjtë gjatë holokaustit”, botuar nga Harper (i cili, si The Wall Street Journal, është në pronësi të News Corp. ). Ai është themeluesi dhe botuesi i Octavian Report.

Zakynthos, i gjithë komuniteti hebre i të cilit u shpëtua, njihej si ‘ishulli i të drejtëve’.