Nga Zvika Klein, The Jerusalem Post

Shqipëria, një vend në Evropën Juglindore që magjeps me historinë e saj të pasur, peizazhet mahnitëse dhe kulturën e gjallë, gjithashtu pret një komunitet mikroskopik hebre me rreth 45 hebrenj. E megjithatë, Shqipëria investon kohë dhe fonde për të treguar historinë unike të historisë së saj hebreje dhe në forcimin e lidhjeve me Izraelin.

“Unë me të vërtetë besoj se ky episod i historisë sonë, kur Shqipëria shpëtoi hebrenjtë, është një pjesë kaq e rëndësishme e ADN-së tonë si komb”, tha kryeministri shqiptar Edi Rama për The Jerusalem Post gjatë një vizite në Izrael javën e kaluar. Ai shpjegoi se kjo periudhë “duhet të çmohet dhe të vlerësohet shumë mirë. Unë dua që brezi ynë i ardhshëm të dijë të kaluarën e tyre, sepse gjyshërit tanë bënë diçka absolutisht mahnitëse duke e vënë veten në radhë për të mbrojtur hebrenjtë.” Rama e ka vizituar Izraelin dy herë si kryeministër, por edhe më shumë herë privatisht me pushime personale familjare, siç bëri javën e kaluar.

Kryeministri tha se hebrenjtë mbërritën në Shqipëri në katër periudha të ndryshme, që nga shekulli i dytë. “Ata madje krijuan një qytet të quajtur Jeriko. Ne e quajmë Orikum dhe është themeluar nga hebrenjtë.”

Saranda, e njohur më parë si Orikum, besohet se ka qenë vendndodhja e sinagogës më të hershme të Shqipërisë, e ndërtuar në shekullin IV ose V. Kjo sinagogë mendohet se është ndërtuar nga pasardhësit e hebrenjve që u vendosën në bregdetin jugor të Shqipërisë rreth vitit 70 të es. Megjithatë, në shekullin e gjashtë, sinagoga u zëvendësua nga një kishë.

Gjatë shekujve të 11-të dhe të 12-të, Orikum, i quajtur atëherë Jeriko, ishte pjesë e një krahine bizantine që përfshinte gjithashtu Kaninën dhe Aulonin. Kjo provincë, e njohur si Provincia Jericho et Caninon, përmendet në krisobullin perandorak të dhënë Venedikut në 1198 nga Alexios III Angelos.

Rama flet me krenari për rolin e rëndësishëm që luajti vendi i tij gjatë Holokaustit duke shpëtuar hebrenjtë. “Gjatë Luftës së Dytë Botërore, ne u bëmë i vetmi vend me më shumë hebrenj pas luftës sesa para saj. Nuk kishte as edhe një rast të një hebreu që iu dha nazistëve.”

Rama njoftoi së fundmi hapjen e dy muzeve të rinj hebrenj në Shqipëri, një në Vlorë dhe një në Tiranë, kryeqytet. Muzetë do t’i kushtohen historisë dhe kulturës së komunitetit hebre në vend, si dhe shqiptarëve që rrezikuan jetën për të shpëtuar hebrenjtë gjatë Holokaustit.

Muzeu në Vlorë do të vendoset në sinagogën historike në qytetin e vjetër të qytetit. E ndërtuar në shekullin e 19-të, sinagoga është një nga më të vjetrat në Shqipëri. Muzeu në Tiranë do të vendoset në ish-Qendrën e Komunitetit Hebre.

“Po ndërtojmë muzeun e Vlorës në lagjen e famshme hebreje, ku ka ende një rrugë me emrin e hebrenjve të tyre. Ne po e ndërtojmë muzeun në një shtëpi të vjetër që po rimodelohet gjithashtu në arkitekturë moderne”, tha Rama, duke shtuar se muzeu në kryeqytet do të fokusohet në çështje më të gjera. “Do të jetë një kombinim i historisë hebreje, historisë së Shqipërisë dhe do të ketë një hapësirë për tolerancë, dialog dhe marrëdhënie ndërfetare”.

Firma e njohur me bazë në Bazel, Oppenheim Architecture, ka fituar konkursin e projektimit për muzeun e ri, u njoftua javën e kaluar. Konkursi, i financuar nga filantropisti izraelit Alexander Machkevitch, synonte të gjente zgjidhjen më të mirë të projektimit për ndërtimin e muzeut. Ai do të vendoset në Shtëpinë historike të Toptanëve në Tiranë. Me arkitekturën e tij të shekullit të 19-të të përcaktuar si një trashëgimi kulturore dhe monument, ndërtimi i muzeut paraqet një sfidë unike të restaurimit të një ndërtese të dashur duke reflektuar elementë bashkëkohorë.

Rama shpreson që kur këto muze të hapen zyrtarisht, turistë izraelitë dhe hebrenj nga e gjithë bota të vijnë dhe t’i vizitojnë. “Po kemi një numër në rritje të turistëve nga Izraeli”, tha Rama, duke falënderuar linjën ajrore izraelite Arkia për ofrimin e fluturimeve direkte nga Tel Avivi në Tiranë.

Komuniteti i vogël hebre në Shqipëri

Rama shpjegoi se komuniteti hebre në Shqipëri është shumë i vogël, pasi “shumica e tyre u zhvendosën në Izrael pas rënies së regjimit sovjetik”. Sipas Kongresit Botëror Hebre, në Shqipëri jetojnë nga 40 deri në 50 hebrenj nga një popullsi prej 2.87 milionë banorësh në vitin 2017.

I pyetur për marrëdhëniet mes vendit të tij dhe Izraelit, Rama tha se “për fat të mirë, marrëdhëniet janë të shkëlqyera, por jo thelbësore në kuptimin që mund të ishin shumë më të mëdha, më të thella dhe më të rëndësishme, sepse lidhja është shumë e fortë. Politikisht, ne qëndrojmë me Izraelin gjatë gjithë kohës, si dhe në Këshillin e Sigurimit të OKB-së, ku kemi një vend tani.

“Ne kemi qenë shumë të zëshëm në Shqipëri për antisemitizmin,” vazhdoi Rama. “Ne kemi miratuar të gjithë legjislacionin për antisemitizmin, si dhe promovimin e të mësuarit rreth Holokaustit hebre në shkolla e kështu me radhë.” Ai shtoi se Shqipëria shpreson “të bindë më shumë politikanë hebrenj që të angazhohen më shumë me Shqipërinë, sepse ka shumë mundësi”.

Ai gjithashtu shpreson që më shumë turistë nga Izraeli dhe bota hebraike të vijnë në Shqipëri, pasi “fluturimi direkt nga Izraeli zgjat pak më shumë se dy orë”.

Gjatë intervistës Rama foli për “dokumente të pabesueshme” në arkivat shqiptare, një prej të cilave ka të bëjë me afrimin e vendit të tij ndaj të shtunës hebraike. “Shqipëria ishte i vetmi vend para Luftës Botërore që e pranoi Shabatin në ligj. Kjo ndodhi para Luftës së Dytë Botërore, ndërsa ligji thoshte se është e ndaluar për çdo ent publik apo privat të detyrojë hebrenjtë të punojnë në Shabbat”.

Ai theksoi se ky ligj nuk do t’i lejonte punëdhënësit t’i paguanin hebrenjtë më pak, pasi ata nuk po punonin në Shabbat, “ata duhej të paguheshin si gjithë të tjerët”.

Sipas Ramës, “ky ishte legjislacioni i parë me diskriminim pozitiv të hebrenjve në Evropë”. Përveç kësaj, ai përmendi se në vitet 1930, një delegacion i hebrenjve amerikanë organizoi një delegacion në Shqipëri “ku ata takuan mbretin dhe pyetën nëse Shqipëria ishte e prirur t’u jepte hebrenjve disa toka për të krijuar vendbanime”.

Rama tha se “ka një raport që është gjetur në arkivin e Kongresit, për vizitën. Është mahnitëse. Aty thuhet se “mbreti na ofroi katër blloqe të mëdha në breg të detit të Shqipërisë, për të pasur katër vendbanime për hebrenjtë.” Flitet gjithashtu për bujarinë, dashamirësinë dhe shpejtësinë me të cilën i pritën qeveritë shqiptare. Ata shkruan se pas vizitës në Shqipëri, “na bëri të besojmë se Shqipëria mund të jetë toka jonë rezervë derisa të kthehemi në tokën tonë”.

Në nëntor, Tzvi Joffre e Postës raportoi se Shqipëria njoftoi se po ndërpret lidhjet me Iranin dhe po dëbonte diplomatët iranianë për shkak të një sulmi kibernetik që ajo thotë se ishte kryer nga iranianët në korrik, në një përpjekje për të shkatërruar infrastrukturën dixhitale të Shqipërisë. Rama tha se pas një hetimi të plotë, u konfirmua “me prova të padiskutueshme” se sulmi ishte kryer nga Irani.

“Ata vazhdojnë të sulmojnë dhe ne vazhdojmë të mbrohemi”, tha Rama për Iranin, duke shtuar se “Izraeli po na ndihmon të forcojmë mbrojtjen tonë dhe për këtë arsye ata nuk janë shoqëri e mirë”.

Pritja e grupit të opozitës iraniane Mujahedin-e-Khalq (MEK), ishte arsyeja pse iranianët sulmuan Shqipërinë, sipas Ramës.

Ai dëshiron shumë “që Arabia Saudite të jetë vendi i ardhshëm që do të krijojë lidhje zyrtare me Izraelin”, duke shpjeguar se, “paradoksalisht, hebrenjtë dhe myslimanët kanë një shqetësim të përbashkët, që është Irani”. Kryeministri shpjegoi gjithashtu se ka menduar gjithmonë se vendet arabe do të forconin lidhjet rreth kërcënimit të përbashkët të Iranit.

Ai shtoi se zgjidhjen e çështjes palestineze e sheh në krijimin e një fronti të bashkuar mes të gjitha kombeve arabe, në vend që të fokusohet vetëm në Palestinë. “Duke mbledhur të gjithë arabët së bashku, mund të ushtrohet presion pozitiv mbi palestinezët për t’iu bashkuar një epoke të re bashkëpunimi.”

Rama, 58 vjeç, ka qenë kryeministër që nga viti 2013 dhe është gjithashtu kryetar i Partisë Socialiste të Shqipërisë. Para se të bëhej kryeministër, Rama ka mbajtur poste të ndryshme, duke përfshirë ministër të Kulturës, Rinisë dhe Sporteve nga viti 1998 deri në vitin 2000 dhe kryetar i Bashkisë së Tiranës, për më shumë se një dekadë. Ai është i vetmi kryeministër shqiptar që ka fituar tre mandate radhazi. Rama është gjithashtu piktor, shkrimtar, ish-pedagog universiteti dhe ish-basketbollist.

“Para se të bëhesha ministër i kulturës, hyra në zyrën time si ministria e parë në jetën time”, tha Rama, duke shpjeguar se para se të hynte në politikë ka qenë artist dhe pedagog në universitete, duke mos marrë pjesë kurrë në takime të gjata dhe duke u ulur në një zyrë për orë. “Unë do të isha në këto takime shumë të gjata, kështu që do të ulesha atje me një grumbull letrash dhe vizatoja gjatë gjithë kohës.”

Ai nxori telefonin e tij dhe shfaqi fotot e zyrës së tij, të mbuluara me sfonde të prera që krijoi nga vizatimet e tij. “Nuk është një zyrë tipike e një kryeministri”, bën shaka Rama.